Historia Pszczyny
Początki Pszczyny
Lokacja...
Historia serca tej ziemi, a zatem historia zamku i przylegającego do niego miasta, sięga początków Polski Piastów.
Według XIX-wiecznego archiwariusza książęcego, Schaeffera, pierwszy zamek książąt piastowskich stał tu już w XII wieku., za to początków miasta szukać należy na przełomie XIII i XIV wieku.
Wtedy to przy głównym szlaku handlowym prowadzącym z Ukrainy przez Małopolskę i Bramę Morawską na południe Europy istniał już zamek otoczony obwarowaniami i fosą, do którego przylegało miasto - gród spełniający rolę targowiska i strażnicy zarazem.
Pierwszy dokument...
Pszczyna jako "CIVITAS" - czyli miasto założone obok istniejącego wcześniej grodu, wymieniona jest w dokumencie składania hołdu królowi Janowi Luksemburczykowi przez księcia piastowskiego Leszka w 1327 r. - ostatniego niezależnego władcy księstwa opolsko-raciborskiego. Po jego śmierci w 1336 r. Pszczyna dostała się we władanie książąt opawskich z czeskiej dynastii Przemyślidów.
Wyodrębnienie ziemi pszczyńskiej... W 1407 r. Jan II zwany Żelaznym wyodrębnił z terytorium całego księstwa jako dożywocie dla swej małżonki Heleny Korybutówny, obszar zwany później ziemią pszczyńską, w skład której wchodziły Pszczyna, Mikołów, Bieruń Stary i Mysłowice (do roku 1536).
Zamek obronny...
Wzniesiony za rządów Heleny zamek obronny, silnie obwarowany wraz z dwoma bramami strzegącymi dostępu do miasta, obronił Pszczynę przed najazdem Husytów w 1433 r.
Początki bogatego miasta
Książę cieszyński...
Czasy panowania Kazimierza II, księcia cieszyńskiego, to okres wielkiej pomyślności gospodarczej ziemi pszczyńskiej. Wychowany na dworze króla Kazimierza Jagiellończyka książę z rodu Piastów, zasłużył się dla całego Śląska zapewniając mu pomyślny rozwój gospodarczy, poprzez potwierdzenie dotychczasowych przywilejów i wolności całej dzielnicy.
Panem na Pszczynie był książę Kazimierz przez prawie 40 lat (1480 do 1517). W tym czasie rozwinął wiele dziedzin pszczyńskiej gospodarki, nadając miastu różne przywileje i swobody, dbając również o architektoniczną rozbudowę miasta.
Gospodarka rybna...
Cała dolina Pszczynki aż po ujście Wisły była niemal nieprzerwanym pasmem stawów małych i dużych, a nawet olbrzymich, ponieważ dobrze zagospodarowany staw był w tych czasach potężnym źródłem dochodu dla swego właściciela. Staw taki stanowił równowartość domu w rynku wraz z przynależną do niego rolą.
Książę Kazimierz założył szereg stawów w okolicach Pszczyny, skąd ryby trafiały do Krakowa. Największy z nich - staw łącki - zaczęto budować ok. roku 1490, a podziw budzi istniejąca do dziś budowla ziemna - tzw. łącka grobla.
PIECZĘĆ PSZCZYŃSKA Z 1470 r.
Handel i tranzyt handlowy...
Dzięki przywilejowi odbywania jarmarków trzy razy w roku, o co zadbał książę Kazimierz, Pszczyna stała się ważnym ośrodkiem ówczesnego handlu. Jarmarki odbywały się w Nowy Rok, w dniu św. Wita i w dniu św. Jadwigi - patronki najstarszego kościoła w Pszczynie. Trwały one po kilka dni i ożywiały wymianę handlową przede wszystkim pomiędzy Małopolską a Morawami.
Tranzyt handlowy istniał tu od zarania dziejów i obejmował głównie handel winem i solą. W tym rozwinęła się dodatkowa usługa świadczona rzecz kupców przez mieszkańców Pszczyny. Wynajmowano konie i powozy, które jeździły do Krakowa, Raciborza, Bytomia, Żywca i Opawy, a nawet do Brna i na Węgry.
Miasto rzemieślników... Książę Kazimierz II zatwierdził w 1498 r. zaginione prawa miejskie Pszczyny. Akt ten potwierdzał po raz pierwszy istnienie cechów rzemieślniczych, których przepisy były zazwyczaj częścią prawa miejskiego i nadawały miastu typowy charakter społeczny, prawny i gospodarczy.
Statuty cechowe ujmowały całokształt życia rzemieślnika w bardzo ścisłe ramy i dotyczyły nie tylko spraw czysto zawodowych (co do sposobu wykonania robót), lecz zawierały również przepisy społeczne, moralne i towarzyskie regulujące współżycie członków danego cechu. Cechy miały zazwyczaj swe siedziby na osobnych ulicach, co utrwaliło się również w pszczyńskiej tradycji (ul. Garncarska, ul. Bednarska, itp.).
Pszczyna była zawsze ośrodkiem rzemiosła, a do najstarszych należały cechy: sukienników, szewców, rzeźników, piekarzy i piernikarzy; oprócz nich działali stale krawcy, cieśle, kowale i ślusarze.
Wiek XVII...
Według urbarza z 1640 r., oprócz wymienionych, działali jeszcze w Pszczynie: garncarze, kołodzieje, ostrożnicy, rusznikarze, farbiarze, kuśnierze, bednarze, powroźnicy, siodlarze i rymarze.
Wiek XVIII...
Szczytowy okres rozwoju rzemiosła w Pszczynie przypada na koniec XVIII wieku, kiedy to w 1787 r. działało w mieście aż 336 mistrzów 45 specjalności. Najliczniejszą grupą byli sukiennicy, którzy sprzedawali swe wyroby poprzez kupców do Polski, Rosji, Turcji i na Węgry. Znane w Polsce były również wykonane w Pszczynie kapelusze, których odbiorcami byli m. in. konfederaci barscy (1769).
Wiek XIX...
Reforma ustrojowa Prus zniosła obowiązek należenia do cechu w 1809 r. Od tego czasu rosnąca konkurencja, wysokie cło oraz powstające manufaktury powodowały stopniowy upadek rzemiosła, również w Pszczynie.
Pod koniec XVIII w. istniała już w mieście cegielnia, farbiarnia sukna oraz manufaktura sukiennicza, pończosznicza, taśmy jedwabnej i skór.
W XIX w. działała w Pszczynie cukrownia i fabryka łyżeczek. Do roku 1948 przetrwały w Pszczynie 4 cechy: piekarze, rzeźnicy, szewcy i krawcy.
Pszczyna - państwo stanowe
Magnat ze Spisza Aleksander Turzo, rozglądając się za dobrą lokatą dla swych kapitałów i wykorzystując ofertę zadłużonego księcia cieszyńskiego Kazimierza II, kupił od niego w 1517r. ziemię pszczyńską. Akt kupna zatwierdzony został w 1519r. przez króla Ludwika II Jagiellończyka, który ustanowił jednocześnie tzw. Pszczyńskie Wolne Państwo Stanowe.
Pszczyna stała się wówczas stolicą tego państwa, które obejmowało również miasta Bieruń, Mikołów, Mysłowice, 50 wsi własnych oraz 27 wsi rycerstwa lennego. Status prawny państwa stanowego w tej epoce związany był z dużymi uprawnieniami właściciela wobec zamieszkującej te tereny ludności. 10 kwietnia 1518 r. przebywała na zamku w Pszczynie królowa Bona, gdyż tędy właśnie wiodła jej droga z Włoch do Polski. W tym czasie doszło do ożywienia kontaktów ziemi pszczyńskiej z Polską, a dwór królewski w Krakowie interesował się szczególnie gospodarką rybną, będącą specyfiką tego regionu.
Następni właściciele tej ziemi
Promnitzowie... W 1548 r. kwitnące państwo pszczyńskie wraz z wszystkimi prawami kupił biskup wrocławski Baltazar Promnitz, tworząc tu ordynację rodową w roku 1561. W ten sposób jeden z najznakomitszych rodów Śląska panował w Pszczynie przez ponad 200 lat, tj. do roku 1765. Chcąc uświetnić swoją pszczyńską siedzibę, Promnitzowie przebudowali gotycki zamek na rezydencję renesansową.
Rozwijało się również miasto, które w roku 1572 liczyło już 850 mieszkańców. Później jednak, w wyniku wojny trzydziestoletniej (1618 - 1648) ziemia pszczyńska została straszliwie spustoszona, nękały ją również w XVII w. walki na tle wyznaniowym oraz pożary w latach 1622, 1679 oraz 1748.
Na zlecenie barona Zygfryda II Promnitza budowniczy Andreas Hindenberg sporządził mapę państwa pszczyńskiego, która miała wyznaczyć po raz pierwszy jego dokładne granice. Hindenberg przemierzył pieszo cały teren, wykonał pomiary trygonometryczne i w ten sposób, w 1636 r. powstała barwna mapa uznana przez geografów za najstarszą mapę gospodarczą na obszarze Polski. Zawiera ona obrazowe przedstawienie miast, wsi, folwarków, rzek, lasów i zwierzyny, a także pierwszy znany widok zamku. Dziś znajduje się w Archiwum Państwowym w Pszczynie.
Najważniejszym aktem politycznym w tym czasie (w wyniku wojny Austrii z Prusami i na mocy traktatu wrocławskiego), było przejście ziemi pszczyńskiej wraz z większą częścią Śląska pod panowanie pruskie, co nastąpiło w roku 1742.
Przełom XVIII I XIX wieku - życie zamku i miasta kwitnie
Anhalt - Köthen...
W 1765r. Jan Erdmann, ostatni z Promnitzów władający Pszczyną, przekazał Wolne Państwo Stanowe Fryderykowi Erdmannowi, księciu Anhalt - Köthen, który panował tutaj do roku 1797, po czym dobrami rządzili jego trzej synowie.
Żywy ruch budowlany...
Za czasów Fryderyka Erdmanna nastąpiła dalsza odbudowa miasta zniszczonego przez pożar w 1748r., a ożywiony ruch budowlany objął również przedmieścia: polskie i niemieckie. W tym czasie w mieście mogły powstawać tylko budynki murowane, na przedmieściach dopuszczona była konstrukcja szachulcowa (tzw. mur pruski), a drewniane można było wznosić dopiero poza miastem.
Czasy bogate w życie towarzyskie...
Obywatele miasta byli często świadkami uroczystości dworskich, w przygotowaniach których brali również udział miejscowi artyści i rzemieślnicy. Uroczystości w rodzinie książęcej, wjazdy i wyjazdy władców pszczyńskich, wizyty głów koronowanych, a także Święto Ludowe oraz zawody o tytuł króla kurkowego, inspirowane przez dwór pszczyński, miały bogatą oprawę.
Wybudowane w tym czasie dwa pałacyki - Ludwikówka w parku oraz tzw. Bażantarnia w pobliżu Pszczyny - służyły również towarzyskim spotkaniom. Podobną funkcję spełniało uzdrowisko w Czarkowie, założone przez Anhaltów wzorem innych zamożnych rodzin w Europie. W 1825 r. pszczyńskie Wolne Państwo Stanowe zostało podniesione do godności księstwa.
Wiek XIX w dobrach pszczyńskich
HOCHBERGOWIE (1846-1939)
W 1846 r. dobra pszczyńskie przejęła hrabiowska rodzina von Hochberg, której rodowa rezydencja znajdowała się w Książu na Dolnym Śląsku. Była to jedna z najbogatszych i najbardziej wpływowych rodzin magnackich w ówczesnej Europie. W 1848r. po otrzymaniu tytułu książęcego przybrali nazwisko von Pless. Hochbergowie doskonalili swą letnią, a równocześnie myśliwską siedzibę i włości przez cały XIX wiek. Oni to sprowadzili żubry do pszczyńskich lasów, aby uświetnić polowania, na które zapraszane były koronowane głowy z całej Europy; w 1865 r. powstał pałacyk myśliwski w Paprocanach, do którego prowadziły (istniejące do dziś) drogi konne wysadzane drzewami.
W oparciu o wzorzec swoich zakładów skupionych w Wałbrzychu, Hochbergowie podjęli wielkie inwestycje przemysłowe. Powstały nowe kopalnie węgla, huty żelaza, fabryki kafli i celulozy, elektrownie, tartaki. Nastąpiła modernizacja browaru książęcego w Tychach, który stał się największym browarem w odrodzonej Polsce i jednym z największych w Europie. Zreformowano gospodarkę leśną, przeprowadzając masowe zalesianie dóbr oraz wzbogacając ich o nową zwierzynę łowną. W 1854 r. do lasów pszczyńskich przywieziono daniele, w 1861 r. jelenie wapiti, a w 1865 r. żubry.
Po raz pierwszy zastosowano w gospodarce leśnej nakazy ekologiczne. Wspierano również budowę nowych dróg komunikacyjnych, zwłaszcza kolei żelaznych (z najważniejszą linią Katowice-Pszczyna ukończoną w 1870 r.). W II połowie XIX w. znaczna część dochodów została przeznaczona na realizację wielkich planów budowlanych - przebudowę zamków w Książu i Pszczynie, odbudowę zameczku myśliwskiego w Promnicach, wzniesienie pałacu w Berlinie czy budowę stadniny w Pszczynie-Sznelowcu.
Panowie na Pszczynie z rodu Hochberg
1. Hans Henrich X książe von Pless, hr. Rzeszy von Hohberg, baron zu Furstenstein (*02.12.1806, +20.12.1855) - dziedzic mniejszego państwa stanowego Nowe Grodzisko, założyciel wolnego państwa stanowego Książ (15.10.1840).
2. Hans Henrich XI książe von Pless, hr. Rzeszy von Hochberg, baron zu Furstenstein (*Berlin 10.09.1833, +Albrechtsberg k. Drezna 14.08.1907) - Wolny pan stanowy na Książu.
3. Hans Henrich XV książe von Pless, hr. Rzeszy von Hochberg, baron zu Furstenstein (*Pszczyna 23.04.1861, +Paryż 31.01.1938).
4. Heinrich XVII Hans Wilhelm Albert Edward książę von Pless, hr. Rzeszy von Hochberg, baron zu Furstenstein (*Berlin 02.12.1900, +Londyn 26.01.1984).
5. Aleksander Friedrich Wilhelm Georg Conrad Ernest Maximilian książę von Pless, hr. von Hochberg, baron zu Furstenstein (*Londyn 01.02.1905, +Pollenca na Majorce 22.02.1984).
6. Bolko Konstantin Stanislaus Maria de la Paz Conrad Juan książę von Pless, hr. von Hochberg, baron zu Furstenstein (*Monachium 03.04.1936, +Monachium 27.08.2022).
Wiek XIX - rozbudowa miasta
Miasto się rozbudowuje...
Wiek XIX przyniósł wiele zmian spowodowanych szybkim rozwojem przemysłu, związanym m. in. z intensywną eksploatacją złóż. Pszczynę ominął ten nagły wzrost gospodarczy - nigdy nie stała się miastem przemysłowym dzięki temu, że pokłady węgla znajdują się tu na nieopłacalnej głębokości. Trwająca przez wiek XIX i początek XX rozbudowa Pszczyny pozostawiła wiele interesujących budowli neostylowych, takich jak: neogotycki Sąd Grodzki (1904) i gmach Administracji Księcia, tzw. Palais, neoklasycystyczny budynek Starostwa (1886), Urząd Poczty i Telegrafu (1864).
Kolej żelazna...
Wiek XIX to również szybki rozwój techniki, dlatego kolejny etap rozbudowy miasta wiąże się z powstaniem w Pszczynie w 1870 r. linii kolejowej z Warszawy do Wiednia. Fakt ten wywołał zrozumiałe zainteresowanie inwestowaniem w pobliżu stacji, a tym samym przesądził o ekspansji terytorialnej miasta w tym właśnie (najlepszym zresztą fizjograficznie i strukturalnie) kierunku. Książęcy ogrodnik Bolecke otrzymał polecenie opracowania odpowiedniego planu urbanistycznego, zgodnie z którym zrealizowano Aleję Książęcą (obecnie Kościuszki), która była osią układu. Posiada ona dwujezdniową formę ulicy z ciągiem pieszym pośrodku, ujętym w szpaler strzyżonych drzew.
Nowa dzielnica...
W tak wyznaczonym obszarze wybudowano okazałe wille miejskie na dużych działkach. Pomiędzy ogrodzeniem od frontu a domem znajdował się ogród kwiatowy z ozdobnymi krzewami (magnolie, różaneczniki, azalie). Z tyłu domu był duży ogród użytkowy. W perspektywie ulicy dominują eleganckie eklektyczne elewacje. Ważniejsze budynki w tej dzielnicy - np. starostwo - są również willami w ogrodzie. Sam układ dzielnicy - pomimo licznych zmian i przekształceń - jest nadal czytelny.
Dalsze losy
I wojna...
Podczas I wojny światowej w Pszczynie mieściła się kwatera główna armii niemieckiej walczącej na wschodzie. W 1916 r. przygotowano tu niemiecko-austriacką proklamację o utworzeniu "niepodległego" Królestwa Polskiego, tzw. Akt 5 listopada.
Powstania, plebiscyt...
W nocy z 16 na 17 sierpnia 1919 r. rozpoczęło się w Pszczynie I powstanie śląskie. Zbiórka powstańców odbyła się w parku przy "Trzech Dębach" (obecnie znajduje się tam tablica pamiątkowa). Udział mieszkańców w trzech powstaniach śląskich i ostateczne wyniki plebiscytu w 1921 r. (74 % ludności powiatu opowiedziało się za Polską) sprawiły, że Ziemia Pszczyńska wróciła do Macierzy. W 1922 r. do miasta wkroczyło wojsko polskie pod wodzą gen. Szeptyckiego. W uroczystości tej wziął udział przywódca powstań śląskich Wojciech Korfanty.
II wojna światowa...
Wrzesień 1939 r. to bohaterska obrona miasta przez byłych powstańców śląskich i harcerzy, a także ciężkie walki oddziałów Armii Kraków. Na przełomie 1944 i 1945 r. Pszczyna stała się świadkiem "marszu śmierci" więźniów Oświęcimia. Miasto, wyzwolone w lutym 1945 r., nie doznało na szczęście poważniejszych zniszczeń wojennych. Ocalały jego cenne zabytki, które podziwiają dzisiaj turyści z kraju i zagranicy."
